Temenê min derdora 15yê ye. Bo min her tişt nû ye û serdemek li ber kendalek bêtirs meşandinê ye. Destpêka lîseyê ye. Pola 9ê ye. Berêvarê ye. Tenefusa dawî, ez bi çend hevalên xwe re di bin baran û firtûneyê da li pişt dibistanê li quncigek cixareya boçik sor, dor bi dorê em duyê wê dikşînin cîgera xwe. Agirê cixareya boçik sor bi hilmên me yê wehşî dişîbiya rêyek teng û dirêj û ji agir hatiye çêkirin. Di wê tofan û baranê da li ber me keçikek bejin dirêj derbas bû.

Zerik bû. Li ser hinarokên wê çend pizikên sor hebûn. Rêçûna wê agresif bû. Di bin çavên xwe re li me nêrt û bi lez derbas bû. Tabî em ecemî bûn. Di serî da îfşabûna me li ber me dê astengiyên dijwar vekirina. Yanî hê nû me gotiye bismillah! Di rojên ewil da naskirina me ya li hemberî mamosteyên nexweş û memurên dewletê ewê encamek baş derneketa. Bi vê tirsê me cixareya xwe damirand. keçika ku me dîbû, em bidizîka li pey wê çûn. Ka ewê mamosteyê li korîdoran nobedê digirtin re tiştek bêje an ewê berê xwe bide odeya midur.

Keçik rasterast ket sinifa xwe. Em jî bi dilek rihet ketin dersa xwe. Jixwe çi bû ji wê gavê destpêkir, her roj dilop bi dilop diniqutiya bîra lisana û hişê min. Deqe wek nexweşîna qanserê/penceşîrê hemû şaneyên min dagir dikir. Êdî xelasî tinebû. Ez ketibûm tûrikê êşa konutuna. Tiştek wisaye ku tu soberiyê nizanî lê tu xwe bêhiş û bêtirs davêjî nav deryayê. Konutun encamê hesap nake, tik û deriye fermana bijî, dide ber te. Erê, li ber me çolên eraban tinebû bo em bibin mecnûn. Li pêşiya me çiyayên dijwar tinebû ku em qul bikin û derbas bibin. Ger hûn bêjin evîna ewil çî ye, ezê bersiva xwe di sitrana Beytocan da bi risteyek rast bikim; “Evîna te min dîn kir ”. Û meriv carkî dîn bibe, yên din bayê payîzê ne û tava bihara şîregermî ye…

Di wextek wisa da istikrar Beytocan gihişt hawara min. Derd li ser derdan mezin kir, lê min bervî hîçbûnê va nebir, alîkariya nasîna min kir. Armanca min hinek lisana harbûyî rawestandin bû ka ezê ji kû va zanibûma di hiş da hêdî hêdî hêlîna xwebûnê dê ava bikira. Piştî çûndînê te Seydayê dilan, rojên ku min dest bi guhdariya te kir li ber çavên min kîte bi kîte derbas bû. Konut hevok piştî bîst û sê sal bêhemdî xwe ji lêvên min weşiya; “Ê herî ezap û azar di wextekî da meriv ji yekê gelek hez bike bibenebe meriv xwe jibîr dike û hay ji qiymeta xwe nabe”.

Sewda xwe jibîr kirine. Har û dînbûnê di serda bê, wêrekiyek wisa bixwe re tîne ku ne ferman ne qral ne jî eşir nas dike. Di serdemek wisa da Beytocan bi istikrar xwe yê nerm û efsunî bi min re rêhevaliyek kir. Çimkî vegotina wî meriv dibir û dikir nav reştariya sewdayê. Lê hezkirina welat û bi peyamên hişyarbûnê jî li ber min rê vedikir. Wek mesken risteyên ku emê bixweynin; hem rexneyê bar kiriye ser milên xwe hem jî peyama ku hunermend dide, ji kû derê bang dike bo nêrîn û tevgirtina wî ya destnîşan dike gelek muhîme; “Te xwendiye bi çi zimanî/Gelo çima şiyar nabî”. Mesken riste ji sitrana “Her tişt vir e” û hunermend didomîne; “Rabe ji xewa xefletê/Guh mede mal û serwetê”.

Dewlemendiya herî mezin xwedî derketina welat û çanda xwe ya qedîm e. Lê mixabin di bin kapîtalîzma wehşî û ê bêbav da kes li rûyê kesî nanêre. Risteya, gelo tu çima şiyar nabî, ji kê û kî re tabana? Bêşik şîrek û hevkarên serdestan û memurên di welatê me de hespên xwe dajon re dibêje. Dîsa kilama wî ya bi navê “axîna te nalîna min” de em tabanının ku ne cilde nivîsiye û stiriye, di hunera xwe de zîrekbûna wî jî tê dîtin. Sitrana ku afirandiye hêla wateyê da qat bi qat e. Sewda heye, civak heye û guhdarvanên ezîz re pirsek dike; “Gelo çima hûn serdest in/Em bindest in li vê dinê”.

“Ka delala min bidin min/Min bi tiştan nexapînin”. Beytocan robarek agir bû ji rihê har û dîn re tehm û derman bû. Bi deng û risteyên xwe valahiya di rih da peyda dibû, xweş lê bi êş tije dikir. Navê hunermend hesret û gurbet bû di ser da evîna welat bû awaz û nîşeneya wî. Li ser hespek çargavî bi muzîka xwe hemû esmanên welat geriya û konut ger bênavber ewê bidome. Lisan vekirî bû, dilnizm bû û ji welat û gelê xwe hez dikir. Hezkirinek ne yek alî bû gelê wî jî jê hezdikir. Çaxê herkes vedikişiya odeya xwe, kaseta Beytocan dianî ser teybê û bi istikrar wî yê herikbar di xew re diçûn. Di her qada civakê da dihat guhdar kirin. Çimkî Beytocan rihê civaka xwe ya bindest bû. Çawa digot û distriya wisa jî jiya. Hin stranbêj ên xav îro em temaşe dikin bûne qurbana egoyên xwe. Beytocan bêbersiv û bêmenfaat hunera xwe kiribû xizmeta gel. Ewê her tim bi rêzdarî û qedir bilindî were nasîn.

Di zindanan da bi salan bi rêhevalên xwe re berxwe da. Ji Beytocan ditirsiyan. Ji ber ku di destê hunermend da çekek ji gulle û topan bihêztir û bibandor hebû… Wek her ferdê gelê xwe di bin zordestî û îşkenceyan da bêdilê xwe berê xwe da kolanên Ewropayê û li vir hunera xwe domand, afirand û rojek gazînek jî nekir. Herê çaxê vegeriya mala xwe ya Diyarbekir dilşikestî vegeriya. Li gurbetê êşiya bû. Ka kî û kê bi çi awayî wî êşandibû em nizanin û rojek viya neanî ser ziman. Çimkî Beytocan ji mizamiza populerbûnê xwe dûr xistibû; mesken destnîşana hişê hunermendê me dike ku ew qas ji xwe û hunera xwe bawer bû. Gavek ji armanca xwe ya azadiyê û serbestbûnê paşva neavêt.

Seyda Beytocan şoreşgeriya hunerê dikir û li ser vê esasê jî bi zîrekî meşiya. Strana wî ya bi navê “Hawar Delal”ê bi surealîstbûna xwe ji hemû kilamên wî vediqetiyan. Seyda dibêje; “Textek çêkin ji hewayê/Şîbak lêdin ji qeshayê/Horî bînin ji wê dinyayê/Dîsa sebra min bê te nayê”. Dinyayek bi baskên hezkirinê va û ji xiyalan pêkhatî li aliyê din dinyayek ling wê li erdê.

Beytocan bo min du serdem hêma dike. Yek bi istikrar xwe yê ji gurçik û lisan yên din jî li hemberî dijminên gel bi hunera xwe bo hişyarkirinê bikaranî û jiyanek ji serî heta binî rûmetwer jiya. Di strana xwe ya “zinga zinga lisana min/Bîst û yekê adarê” da dibêje “doza min û te yek e were şerê xwe bike”. Deriye ne şoreşî, rexneyan jî di stranên xwe da bang dike; “hevale minê dilovan îro buyî çîrokvan” û “şiyar bibe ji xwe re”. Sî-çil sal berê konut risteyan hatibûn gotin lê mixabin îro partî û tevgerên kurdan li ber şerek navxweyî ne. Gelê kurd ji şebekeyên îhanete re dengek xurt dernexin emê dîsa vegerin serî tahminen jibinî têk biçin. Ezê nivîsa xwe bi gotina hunermend Beytocan bi dawî bikim; “Gelo tu çima hişyar nabî”.

Em ji nûçeya taybet ya Bîrhat Denîz hîn bûn ku Melayê Cizîrî ji me hêrs bûye, ji ber wê hêrsê, xewên şevan lê herimîne. Ku MRa (emar) me ya netewî, civakî û şexsî bê kêşandin, dê were dîtin ku hal ne tu hal e û bilbilê li beytên Mela êdî bi me re ne heval e!

Em! Yanî temaşevanên hêja! Temaşevanên pispor, fîlozof, siyastmedar, hozan, dîrokzan, nivîskar û hertiştzan. Balkêş e ku tam jî di wan rojên ku li ser ”girîngiya medreseyan” dihat axaftin û fikirandin, tekane mederesa me an jî Medreseya Me ya Dawî, wek nefesa (henasa) dawî ji me çizgi stendin. Medrese çû, Mela çû, evîndariya ku bi Mela re çem bi çem diçû heta Diyarbekirê çû. Çû li ku? Êdî bû ya Hayrat Vakfi. Hayrat Vakfi. Efrînê jî ji wan re mabû an jî hatibû diyarkirin. Hayrat Vakfi, xwediyê ezamet û heybet û letafet û himmetek gelek mezin e. Diçe li ku li wir şên dike, di nava bexçe, zevî û ronahiyan de dihêle. Em nabêjin, darzeytûnên sêhezarsalî dibêjin, ên ku an bûne xwelî an jî qurbankirî û cendek bi cendek li dinyayê belavkirî.

Hayrat Vakfi, gelek jêhatî ye, karê xwe jî cidî dike. Anatomiya welat û civakê jî ya kesanî (şexsî) jî baş dizane, cîhê derba mirinê jî. Ma çima û çawa nizanibe, karê wê tesbîtkirin û teşxîskirina qelsî, nebesî û nesaxiyên bedena kurd e. Bedena kurd, ya ku xwe wek qalikê kîsoyê li tevan req kiriye, ne diparêze, ne dihêle em birevin. Loma anatomî gelek girîng e, bi taybetî jî ji bo yên ku dixwazin û dizanin derba kuştinê li bedena welatê Melayê Cizîrî bidin. Diyar e ku vana a hay ji wê gotina Freûd jî hene ”anatomî qeder e”. Dê qederek din jî bi vê awê di ser î’lmê bedennasînê re bo me binivîsînin, bo me û li ser bedena me.

Medresa Sor, rih û bedena Mela ye, Mela rih û bedena welat û zimanê me ye. Rih û bedena welat û zimanê me jî, rih û bedena me hemûyan ya yeko yeko ye. Niha dê çawa nesincirin şaneyên me, mû çilo li me nebin şûjin, her kevirek medresa me çawa neyê xewna me?

Tişta xirabtirîn a ji bo min jî mesken e; ji bo ku min dixwest wê xeyala xwe ya muebbed pêk bînim, yanî biçim Medresa Me û li wir di xelwetxana nûjen û klasîk de Dîwana Mela bixwînim, tim li hêviya demek asûde û taybet mam, herî dawî me biryar da ku payîza paşîn biçim huzûra Mela û jê re bi helbestên xwe, behsa şeva ku sîh sal emrê min di şevek reş da qurtand (vexwar) bikim. Lê niha ne Mela li wir e ne xelwetxane, ne dîlber, ne gul, ne şebçirax û seher…

Qe nebe hûn bi siûd bin û wek min xeyalcemidî nebin. Heqet, çend kurdan Medresa Sor dîtiye, jiyaye û ji ava wê ya dîrokî û wateyî vexwariye? Çendan ji me bi giyana Mela re li wir dîwana wî xwendiye?

Tişta ku behsê dikim ne çûndinên ”turîstik” ne jî festîvalên demborî ne, lew ew wuslet-gihîştin jî nînin, dermanê vücut û giyanê jî. Jixwe ku wilo nebûna dê Medrese wiha bêxwedî û ji Hayrat Vakfi ra mayî nebûya. Hayrat Vakfi. Gelo dê çi hînê zarokên reben bikin? Gelo armanca wan çî ye? Gelo dê ew kevir û dîwar, ew birc û eywanên ku heta ber dev bi bîranînên Jiyan û Dîwana Wî û Heyama Wî tijî ne, çi bêjin ji wan re? Gelo dê di piştî vê bobelatê, di anatomiya me tevan de çend guherîn û deformasyon çêbin? Gelo, gelo.

Pirs naqedin, bila her hebin jî. Bes ji bo tendurustiya me ya welatî û nasnameyî û kesanî, lazim e em xwe rojek zû, an jî wek xeyala min li payîza paşîn, bigihînin ba Medresa xwe û bêjin; ”Em hatin, em ji bo te hene”. Da ku Dîwana Me li lisan û canê me pîroz be, Medresa me ya dawî jî neçe.

Bila gotina paşîn ya Mela û Medresa wî be;

KUŞTIME NAKIT YEQÎNÊ

Şox û şengê zuhre-rengê

Dil ji min bir lisan ji min

Awurên heybetpilingê

Dil ji min bir lisan ji min

Sur-şêrînê nazenînê

Kuştim û nakit yeqînê

Wê bi çengala evînê

Dil ji min bir lisan ji min

Rohniya çavên “Mela”yê

Ew tecellaya te dayê

Ya ji Ehmed lisan revayê

Dil ji min bir lisan ji min

ŞEVATA TAVÊ

Xaleke din a girîng jî şewata tavê ye. Ji ber tava zêde çermê laşê mere dikare biêşe û bişewite. Di çerm de sorbûn, şewat, êş, xur, peq dikare çêbibe. Asta şewatê girîng e. Carinan asta şewata tavê zêde tabana û di çerm de peq jî çêdibin ku konut rewşek hê cidî ye.

ŞEWATA TAVÊ ÇAWA DERBAS TABANA?

Di şewata tavê de heta 48 saetan di çerm de êş, hesta germahiyê û şewitîn berdewam dike. Merhemên nêmdarkirinê dikare bên bikar anîn. Rojê 3ê deva û du rojan konut merhem wê mirov rehet bike.

Merhemên tîr ne baş in û divê neyên bikar anîn. Ji ber ku dikare temasa hewayê ji laş qut bike û xwêdanê asteng bike.

Bi pembo an jî paçekî bi ava cemidî şilkirî ciyên bûne teğin dikare bên paqijkirin. Bi ava hênik mirov dikare serê xwe bişo.

Divê pir av bê vexwarin ku rê li ber nexweşiyan bên girtin. Piştî şewatê laşê mirov pir avê wenda dike û hewcedarî bi vexwarina avê zêde tabana.

Heta hefteyekê qalikê çerm wê rabin û mirov dikare merhem-kremên nêmdarkirinê bikar bîne. Merhemên wekî vazelînê tîr ku qulikên çerm dixetimîne bikar nînin.

Yek ji wan şaşiyên di şewata tavê de tê kirin jî konut in; mirov macûna diranan, ava bacanên sor, mast, merhemên tîr li ciyê birînên şewatê didin. Tu sûd û fêdeya van tiştan tune ye. Berovajî wê xwêdanê zehmet dikin û paqijkirina wan zehmet e. Û konut tişt dikarin bibin sedema girtina mîkrob û enfeksiyonan jî. Ji kerema xwe re baldar bin û di vê mijarê de derdora xwe jî hişyar bikin.

Şaşiyek din jî ew e ku merhemên tavê û yên ji bo reşbûnê tê tevlihevkirin û li laş tê dayîn. Konut şaş e, hewce ye kremên tavê bi deriye bên bikaranîn.

Kesên asta şewata wan a tavê zêde be û peq li canê wan hebe hewce ye herin nexweşxanê.

PÊŞNIYAR JI BO PARASTINA TAVÊ

Jixwe bi giştî peyva me ya derbasdar mesken e ku tedaviya herî serketî nexweş neketin e an go xwe parastina ji nexweşiyê ye. Ji bo em xwe ji bandorên nebaş ên tavê biparêzin, ji bo tav li me nexe û em ji ber tavê neşewitin hewce ye em pir baldar bin.

Dema tav herî no ye saet 10-16 ye. Wî wextî heta ji mirov tê divê dernekeve derve. Ku mirov ji neçarî derket derve jî bêtir li bin siyan bimeşe û bisekine çêtir e. Bikaranîna şewqe, berçavkên tavê, sîwan-şemsiye û krema tavê jî alîkariyê dike. Bi taybetî zarokên biçûk, kesên yextiyar û kezên nexweşiyên wan ên giran û kronîk hene divê pir baldar bin.

Cilên rengên wan vekirî, fireh û rehet, cilên tenik û ne qalin li xwe bikin.

Zêde avê vexwin û deva bi ava hênik serê xwe bişon.

Kesên dikevin behrê jî divê dema pir no ye (saet 10-16), zêde nekevin behrê û xwe nedin ber tavê.

Li ciyên ku tav zêde dikeve hundir hewce ye bi perdeyên rengên wan girtî tav bê astengkirin. Hundir jî baş bê hewadar kirin.

Dema germahî zêde tabana laşê me bi xwêdanê hewil dide germahiya zêde bavêje derve û hevsengî û dengeyekê çêbike. Lê dema germahî û nêm pir zêde tabana, konut sistem xera tabana. Konut jî tabana sedema nexweşiyan û di asta cidî de jiyana mirov dixe talûke û xetereyê.

Li ser germahiya zêde pir tişt dikare bê gotin lê di vê nivîsê de ez ê balê bikşînim ser çend mijarên bingehîn ên li ser tavê û bi pêşniyaran ez ê nivîsê biqedînim.

Dema havînî pir kes vê peyvê dibihîze; ”Filankes tavê lê xistiye” an jî ”Îro tavê li min xist” û hwd. Mirov pir li ber tavê bimîne û bê parastin be dikare tav lê bixe.

NÎŞANEYA LÊXISTINA TAVÊ ÇI NE?

Zêdebûna germahiya laş a li ser 40 pîleyî-dereceyî
Di çerm de pêşî sorbûn û paşê jî çêbûna rengê mor, şûrkî
Taşikardi-lêdana lisan a zêde
Ji olağana zûtir dan û stendina bêhnê
Firk û krampên masûlkeyan, serêş, şaşbûn, bêhntengî û ajitasyon, gotina peyvên çewt û hêrsbûna zêde, nasnekirina derdora xwe, çênebûna xwêdanê, çermê germ û ziha, sergêjî û xayisbûn, gêjbûn, derbaskirina hewaleyê û ji hiş xwe ve çûyîn.

RÎSKA KÊ ZÊDE YE JI BO LÊXISTINA TAVÊ?

Kesên ji 4 salî biçûktir û ji 65 salî mezintir
Kesên zêde qelew û obez
Kesên li derve dixebitin
Kesên ducanî
Kesên xwedî nexweşiyên kronîk in (nexweşiya şekir, tansiyona bilind, astim, alkolizm, nexweşiyên kezeb û gurçikê û… hwd) Kesên li derce dijîn an jî bêmal…

DIVÊ KENGÎ MIROV HERE NEXWEŞXANÊ?

Lêxistina tavê rewşeke cidî û lezgîn e. Heke mudaxale neyê kirin dikare bibe sedema mirinê jî. Dema sergêjî, dilxelîn û vereşîn, tagirtin- germahiya laş a zêde, di masûlkeyan de kramp û firk çê bibe, serêş, derbaskirina hewaleyê, ji hiş xwe ve çûyîn hebe divê mirov teqez biçe nexweşxaneyê an jî divê yek nexweş rake nexweşxaneyê.

JI BO LÊXISTINA TAVÊ EM LI MALÊ ÇI DIKARIN BIKIN?

Nexweş bibin ciyekî hênik û cil û bergên wî derxin. Li ciyekî rast wî li ser piştê dirêj bikin û lingan bilind bikin. Paç û potekî bi ava hênik-şîrgerm şil bikin û dînin ser sitû, binçeng, paş sitû, nava ranan û çokan. Ku derfet hebe klîma an jî perwaneyê vekin. Heke hişê nexweş li seran be avê bidinê. Heke hiş ji seran çûbe ji ber ku dikare here rêya hewayê tutiştekî vexwarinê nedine nexweş. Derfet hebe oksijenê bidin nexweş û li benda ambulansa ku we gazî kiriye bisekinin.

PÊŞNIYAR JI BO PARASTINA JI TAVÊ?

Jixwe bi giştî peyva me ya derbasdar mesken e ku tedaviya herî serketî nexweş neketin e an go xwe parastina ji nexweşiyê ye. Ji bo em xwe ji bandorên nebaş ên tavê biparêzin, ji bo tav li me nexe û em ji ber tavê neşewitin hewce ye em pir baldar bin.

Dema tav herî no ye saet 10-16 ye. Wî wextî heta ji mirov tê divê dernekeve derve. Ku mirov ji neçarî derket derve jî bêtir li bin siyan bimeşe û bisekine çêtir e. Bikaranîna şewqe, berçavkên tavê, sîwan-şemsiye û krem ya tavê jî alîkariyê dike. Bi taybetî zarokên biçûk, kesên yextiyar û kezên nexweşiyên wan ên giran û kronîk hene divê pir baldar bin.

Cilên rengên wan vekirî, fireh û rehet, cilên tenik û ne qalin li xwe bikin.

Zêde avê vexwin û deva bi ava hênik serê xwe bişon.

Kesên dikevin behrê jî divê dema pir no ye (saet 10-16), zêde nekevin behrê û xwe nedin ber tavê.

Li ciyên ku tav zêde dikeve hundir hewce ye bi perdeyên rengên wan girtî tav bê astengkirin. Hundir jî baş bê hewadar kirin.

Li me dinêre ew, bi sorahî û kevniya xwe, bitenêmayîn û bêkesiya xwe. Ew, yanî gîzmeya sor û kurd, li muzeya etnografyayê ya Rûsya li me dinhêre. Sor e, kevn e, cilde ye, bi hêrs e, xwedî bîranîn e. Ji sedsala 19emîn maye, ji wir li me dimezîne. Ji çerm e gîzmeya (ji qewlê serhediyan jî ‘çîzmeya’) me. Ji çermê kîjan heywanê ye, nêçîrvan kî bûye, kemîn li ku bûye em nizanin. Bes em dizanin ku gîzma me pir zexm e û hê jî nû ye. Bi niqrikên li bin pehniya xwe, bi nexş, qeytan û rengê xwe behsa gelek tiştan dike ji me re. Way li wir e, ne li ba xwediyên xwe be, li wir hatibe hepiskirin jî, kurd e ew,vçawa kariye nizanim lê xwe wek çîzma kurdan daye qebûlkirin û qeydkirin. Li hember destên ku ew şûştine, paqij kirine, birrîne û dirûtinemwefadar e. Rengê xwe jî parastiye, çîroka xwe jî. Bi hebûna xwe ya li wê surguniya welatê xelkê, li wê qefesê jî, çîroka xwe domandiye. Çîroka gîzmeya kurdan, gîzmeya şervanên kurdan. Çîroka çîzmeya şervaniya kurdan a dijwar, a li welatê ûris û berf û hirçan, a li welatê ku bi mezinatiya xwe ya erdnîgarî dimîne (dişibe) hirçan. Ew bi xwe bûye çîrok û li wir ji paş şîş û denetim û kilîdan, xwe jibîr nekiriye.

Ma gelo çend jiyan pê meşiyan, çendik û çend şervanan pê lingên xwe, yanî bez û leza xwe, bêhnvedan û êrîşên xwe pê parastin, di gava ewil da çi bû, di ya paşîn da çi nebû?

Xwezî zimanê wê hebûya û ji me re bigota. Xwezî zimanê wê hebûya û me bisota, ji wir… Ji muza etnografyayê ya ne kurd, lê rûs, ji me re behsa serboriya xwe û me bikira, serboriya ku qet neborî, an jî tim borî û me li vir hişt, me bi xwe re neborand.

Ku mirov wê ji testên laboratuwaran derbas bike, dê derkeve ortê ku mesken gîzme, ya kê ji me ye? Molekulên dest û lingên kîjan ji me hê li ser in? Ji kîjan lez û beza me ya beyhûde an jî serfîraz maye? Dema di lingên me da bû em kî bûn, niha wiha li dûrê me ew kî ye? Berê em çiyê hev bûn, niha çiyê hev? Pêwendiyek di navbeyna me da maye an na? Ku ew li wir, li muzeya etnografyayê ya rûsî; wiha bê me wek qurqur beg pozbilind sekinîbe, em êdî dikarin bêjin çi?

Ev gîzme ya kê ye? Li nêva kîjan rêwîtiyê ji lingê xwediyê xwe ketiye? Çi hatiye serê wê? Ji çend robaran derbas bûye, li ser çend pireyan li halê qedera welat pirsiye? Di nêva kîjan cengaweriyê da xewnek sor dîtiye û bi wê sorbûna xwe, wek gulek her demî û rêşaşkirî xwe li muzeya xerîban dîtiye?

Dema ku em li ser medyaya civakî be jî rastê tiştên kurd, rastê sembolên kurdan ên dîrokî deri, çi hîs dikin gelo? An jî çi hîs nakin? Û tahminen divê em wiha jî bipirsin; ma lazim e em tiştna hîs bikin? Her wiha yên ku keşf û pêşkêş dikin, çi ji me hêvî dikin? Herhal li vir hewce nake ku em xwe bavêjin bextê rêziknameyan, lew her kes ji me biqasê kurdîtî, çelengî û kûrbîniya xwe dikare bi mîrasa me ya madî-menewî re pêwendîdar be, wê dewlemend an jî xizan bike. Yanî wek kes û civak, em çi bin û çiqas bin, dikarin welê û ewqas kurd bin û kurdîtiyê bilind an jî nizm bikin. Lew mixabin, ne şûr û mertalê Rostemê Zal, ne şaristaniya Medan, ne jî karîna Merwaniyan û gelek heyamên me yên dîrokî yên xwedî hêz û berz, karin bên hewara me û me û kurditiya me ya heyî ji novela (romana) Vîctor Hûgo ya Xizanan/Sefîlan rizgar bikin. Na ji qewlê bavê min va li hember wê bilindî û bûyîna wan a şadmanî, bêhna xizaniyê ji her derê me tê. Lê em dikarin vê mîrasa xwe ya bêser û ber ne wek tiştek nostaljîk, folklorîk û xweamojker, lê wek tiştek îroyîn û rastîn ku em karibin tevlê xwîna xwe, tevlê derûnî û jiyana xwe bikin bibînin û welê pê tevbigerin. Yanî dîsa jî em û kurdîtiya xwe, em û xwebûna xwe.

Belam ew gîzmeya kurd a ku dibêm qey wek gelek berhem û bermahî û hêjatiyên me yên dîrokî, me naecibîne, bêvila xwe li me xwar dike, ji cîhê xwe yê ne cîh, hê jî li me mêze dike.

Em ê çi bikin, biwêrin kîjan lingê xwe yê belengaz nêzî wê bikin? Bi çi hêzî, bi kîjan xeml û xêzî bêjin; ”gîzmeya kurd û ezîz, gîzmeya me ya li muzeya rûsan xeyda, em hatin!” Herhal em tev tabanının ku dê bi vê pozbilindiyê, li piyê me tu kesî neyê. Heqet, em çi bikin ji vê gîzmeyê? Em çi bikin bi vê gîzmeya ku qet li pêxasiya me nayê?

Heqet, dê konut gîzme çawa û kengê li lingên me were û bi kêfxweşiya çîroka xwe ya nûbûyî, bi reqereq li dinyayê bigere?

Binêr: https://twitter.com/ads_ugur/status/1689023571513790469?t=MA7C45wmT032TgQl0xZzNQ&s=08

Kurd, di warên ziman û çanda kurdî de, hem bi awayekî saziyî hem jî kesaneyî, sekneke berxwedanê û hewleke bipêşxistinê didin der. Mesken derav, hem ji hêla xuyanga derveyî ve hem ji ya hundirî ve li dar e. Ji bo ku hêmanên nimîner yên netewebûna kurdan bi awayekî hundirî û naverokî neguherin, yanî ji bo ku kiras, kakil û kana heyî bê parastin, endamên vî zimanî, ji hêla hişî ve, ketine nav hewldan û berxwedanê da ku karibin pêşî li derbên tunekirinê yên pirhêlî bigirin. Ew derb; derbên serdestê mêtinger yên asîmîleker in û misêwa li ziman û çanda kurdî didin.

Herçî hewldan û berxwedan e, hişê çandî û zimanî yên kurdan bi du rengan in:

1) hişê kevneşopparêz

2) hişê modern(î)parêz.

Digel vê, têkoşîneke sergirtî û binavnekirî heye di navbera her du hişên kurdî de. Helbet mesken têkoşîn, têkoşîneke heq e û qet rê nade tirs û bertirsiya (talûkeya) qelsketinê. Berevajiya wê, mesken têkoşîn, di hundirê xwe de û her wisa di bingeha xwe de, her du aliyan xurttir dike.

Ger em bipirsin û bêjin, gelo ew her du reng hiş, ji ber çi û li ser kîjan naverokê têdikoşin, em ê ji bo bersivê, bi kurtayî be jî, hewla pênasekirinê bidin da ku sedem û naverok bi xwe, xwe bidin der.

Hişê kevneşopparêz; li ser zimanê devkî dimîne û xwe nade ber veguherandin, nûkirin û berfirehkirina zanîna ku bi hezaran salan in, bi rêya çalakiyên çandî û bi rêya zimanê devkî ketiye ser hev û bi navê ‘folklor-zargotin’ bûye yek ji hêmana sereke ya netewebûna kurdan. Her wiha, hişê kevneşopparêz, hevpêwendiyeke ”hestyarî û li ser dil” bi agahî û zanîna çanda devkî re datîne (1) û kurdbûna xwe pê re dike yek. Digel vê ”xwepêreyekkirin”ê, dixwaze bi avaniya xwe ya ”xwevegirtî û hişkebawer” (2) û bi rêya nivîsê, têkiliyekê saz bike bi moderniya çandî û zimanî re. Lê belê, hişê kevneşopparêz, çendî hewl bide jî, nikare pêwendiyeke durist û xweşikî bi nivîsê re dayne. Ji ber ku di ‘hevpêwendiya li ser hestyariyê’ hatî danîn de, hevkêşa civakê û danûstendina di navbera mirovan de heyî, tu carî xera nabe. Sedem jî konut e; beşek ji agahî û zanîna devkî, ji teğe (hafizeyê) diçe (an jî tê jibîrkirin) û bandora ziman û zanînê jî bi vê ”jibîrçûn”ê ji hêza xwe dikeve; û agahî û zanîna borîrojê, deriye di ”kêliya têdeyî” de û her tim ”wekî xwe” dimîne. Mesken ”wekîxweman” dike ku zanîn cilde li ba kesan bimîne û; ”tiştê tê zanîn û kesê dizane ji hev ne cuda bin” (Ji ber hindê ye, em tim dibêjin; ”pîrika min (di)got, kalikê min (di)got” û hwd.)

Hişê modern(î)parêz; digel ku gelek caran bi helwesteke pragmatîst pişta xwe dide kevneşopê û jê dixwe jî, tu carî pê ve namîne û li ser ”aqil û mentîqê” hevpêwendî bi agahî û zanîna borîrojê re datîne, pê çalakiya îrorojê diyar dike û bi wê çalakiyê jî pîlana siberojê amade dike. Loma jî, hevkêşa di nav civakê û ya di navbera kesan de heyî, her tim li ber jihevketinê ye û berê vê jihevketinê jî her tim ber bi guherîn û veavabûnê ve ye. Guherîna dikeve behsê, dîsa bi piştevaniya çanda devkî pêk tê ku zimanê modern(î)parêz, bi gelemperî, li ser ”têgih(dar)î”yê ava ye û têgih; bi agahiya çandî (ya di nava zimên de heyî) tê avakirin, bi zanînê tê bikakilkirin, bi hişê modern(î)parêz tê likarxistin; û bi bikaranînê jî, deqbend (kontekst) û çarçove li xwe zêde û fireh dike.

Bi taybetî di warê zimanê nivîskî û di biwara wêjeya çağdaş de, hişê modern(î)parêz; pêbendiyên herêmî û cudatiyên devokî, di biwareke hêmayî de tîne cem hev; wan li hev dibanîne û di çarçoveya vê lihevbanandinê de wan ji qalibê wan dixîne û digel kakil û naverokên wan yên çandî, naverokên dîtir û yên nû tev li wan dike. Loma jî, wêjeya çağdaş û zimanê wê, yê ku xwe ji rengê borîrojê aza(d) kiriye, dikare bi roleke girîng û mezin rabe di hilberandin û afirandina zanavên (identity) çandî û neteweyî de.

Der heqê vê hilberandin û afirandina zanavên çandî û neteweyî de, em dikarin neteweya yewnan û ya cihûyan wekî mînak nîşan bidin. Di qonaxên xweavakirinê ya wan neteweyan de, ”têkoşînek çêbûye di navbera kevneşopparêz û modern(î)parêzan de; [û wekî dongiya vê têkoşînê], di cihûyan de kevneşopparêz di yewnanan de jî modern(î)parêz bi ser ketine.”(3)

Helbet heman têkoşîn, di nava kurdên li bakur û di navbera kevneşopparêzan û modern(î)parêzan de jî heye û konut yek, bi taybetî, di qada medayaya civakî û di biwara berhemên wêjeyî de bi awayekî aşkere dide der. Tevî ku bi gelek awayan mînakên wê hene jî, em dikarin mînaka li ser wate û deqbendên peyvan wekî mînak bêjin;

a ) Gava kesekî li ser hişê kevneşopparêz, li ser wateya peyvekê dîtina xwe dibêje, her û her, li ser hînbûna xwe ya ”dayînî”(4), hişkebaweriyekê dide der û zû bi zû nikare wateyên pêreyî û mecazî yên ji herêmên dîtir qebûl (û wekî rastiyên dîtir) qebûl bike. Sedema vê yekê jî awayê pêbendiya wî kesî ya bi zimên re ye ku li ser hestyariyê li dar e.

b ) Gava kesekî li ser hişê modern(î)parêz, bi taybetî di nivîsê de, leqayî wateyên dîtir yên peyvan tê, tavilê dikeve nav meraqa xwe ya hînbûnê; pêşî di hişê xwe de wateyên ku leqayî wan bûye, ji hev dike û paşê jî wê peyvê, di hiş û bîra xwe de, wekî peyveke pirwate, pirdeqbend û pirmecaz qeyd dike û hem nivîsa ku wê peyvê jê hîn bûye hem jî hiş û bîra xwe, dike kana wê peyvê.

Di qonaxên avabûna neteweyan de, gelek caran, têkoşînên bi vî rengî çêbûne. Dongiya têkoşînên bi vî rengî, her tim, bi dongiya têkoşîna neteweyî ve daye der. Ji ber hindê, wê li ba kurdan jî, têkoşîna di navbera kevneşopparêz û modern(î)parêzan de heyî, wê bi dongiya têkoşîna neteweyî ve bide der…

Binêr:

(1)Havelock Eric A. (Raguhêzer; Ong J. Walter (2003) Kelamlı ve Yazılı Kültür, Stenbol: Metis Yayınları, (çev. Sema Postacıoğlu Banon), 62)
(2)xwevegirtî-hişkebawer: a) kesê xwe ji bandora derve re girtiye, b) kesê di raman û baweriya xwe de hişk (û mihafizekar) e
(3)Jusdanis Greogry (1998), Gecikmiş Çağdaşlık ve Estetik Kültür, Stenbol: Metis Yayınları, (çev. Tuncay Birkan), 64
(4)dayînî: a) tiştê ku bi awayekî zikmakî ji kesekî hatî hînkirin (girtin), b) tiştê ku ji dayikê hatî hînkirin (girtin)

Xebatên zimannasiya civakî (social linguistcs) ji bo nasîna rewşa zimanekî pir girîng in. Di xebatên zimannasiya civakî de jî xebatên herî karîger û berbelav xebatên rapirsînê (anketê) ne. Heta salên 2000î li Tirkiyê û Bakur der barê kurdî de rapirsînê nehatine kirin, ên ku hatine kirin jî negihaştine ber destên me.

Di warê dîrok û rewşa zimanê kurdî de berhema herî navdar xebata Buyruk Hesenpûr a bi navê “Nationalism and language in Kurdistan, 1918-1985 (Netewegirî û Ziman li Kurdistanê, 1918-1985”e. Wergera wê ya bi tirkî bi navê “Kürdistan’da milliyetçilik ve lisan (1918-1985)” ji nav weşanên Avestayê derket û di warê hişmendiya kurdî de bû berhemeke sereke. Helbet mamoste Buyruk Hesenpûr der barê ziman û nasnameya kurdî de gelek gotar nivîsandin.

Li Tirkiyê ji ber pest û pêkutiyan tu carî nekarî bi têkoşîneke girseyî xebata parastin û pêşvebirina zimanê xwe bike, loma jî mijara xebatên zimannasiya civakî jî neket rojeva wan. Têkoşerên doza kurdî digel mijarên din di qada zimên de jî hinek xebat kirin û berhem dan, lê ew xebat zêdetir berhemên rêziman, ferheng û hinek berhemên fêrkirina zimanê kurdî bûn; li medreseyên Kurdistanê ji Elî Teremaxî heta Ehmedê Xanî û Mele Mehmûdê Bayezîdî, piştre jî ji Civata Telebeyan Hêvî (Hînker), heta kovarên mîna Hawar, Ronahî, ji Xelîl Xeyalî heta Celadet Bedirxan, paşê jî kesên mîna Kemal Badıllı, Dr. Şivan, Mûsa Anter, Feqî Huseyn Sagniç û hwd. hinek berhemên rêziman, ferheng û hînkirina zimanê kurdî pêşkêşî gelê kurd kirin.

Di vê gotarê em dixwazin qala çend xebatên rapirsînê yên der barê zimanê kurdî de bikin û li ser hîmê daneyên wan rapirsînan der barê rewşa kurdî de çend tiştan bibêjin. Daneyên van rapirsînan ne deriye ji bo nasîna û têgihaştina rewşa kurdî, her wiha ji bo guhartina vê rewşê jî girîng in. Heke em dixwazin der barê zimanê xwe de hin kar û baran bidin ber xwe anku em dixwazin li dijî bernameya zimankujiyê, bernameyek parastin û pêşvebirina zimanên kurdî darêjin, hingî divê em bala xwe bidin van daneyan. Heta divê em qîma xwe bi wan jî neynin, rapirsînên berfirehtir û kûrtir bidin kirin, komên pispor li ser encamên rapirsînan xebatan bikin û siyaset û bernameya me zimanî li ser wê bingehê teşe bigire.

Ev xebatên rapirsînê yên ku em ê qala wan bikin ji hêla Rawest Lêkolîn û Navenda Lêkolînên Qadê yên Civakî û Siyasî hatine kirin. Dema ku mirov bi awayekî giştî bala xwe dide daneyên van rapirsînan, rêjeyeke zêde hê jî li malê bi kurdî (kurmancî/ kirmanckî) xeber dide (sedî 68.4 her tim), lê belê li derve ew rêje (sedî 44.6) kêm tabana. Helbet rêjeyeke berbiçav jî êdî bi temamî dev ji kurdî berdaye, bi tirkî dijî.

Li gorî rapirsîna Rawestê (Projeya Nexşeya Zimanî/ 1Nîsan 2022) li Amedê mirov bi dê û bavê xwe re bi rêjeya sedî 32 tim kurdî, lê bi zarokan re bi rêjeya sedî 25.2 tim bi tirkî xeber didin. Heman rewş li Rihayê xerabtir e, li Rihayê ji sedî 4.6ê malbatan bi zarokên xwe re bi cilde bi kurdî xeber didin. Li Mêrdînê rewş hinekî din baştir e, ji sedî 15ê malbatan bi zarokên xwe re bi kurdî xeber didin. Helbet kesên ku bi kurdî re eleqedar in û çavdêriya rewşa kurdî ya civakî dikin, li hemberî van encaman şaşwaz nabin. Lê tiştê balkêş, tevî ku kurdî ne zimanê perwerdeyê jî, li gorî rapirsînan rêjeyeke zêde bi xwendin (sedî 30) û nivîsandina (sedî 25) kurdî dizane, divê ew zanîn bi pirsên ezmûnî werin peyitandin, ji ber ku li gorî vê rêjeyê divê bi hezaran (deh hezaran) pirtûkên kurdî werin xwendin, lê her wekî Ehmedê Xanî gotî, hê jî bazar kesad e, ji qumaşî re nîn e xerîdar.

Ev xebat heke ji bo kesên ku di qadê de ji bo parastin û pêşvebirina kurdî xebatê dikin bibin palpişt û rênîşandêr dê xizmeta doza zimanê kurdî bikin. Mesken rapirsîn jî nîşan didin ku gelê kurd dixwaze zimanê kurdî bibe zimanê perwerdeyê (sedî 99) û li Kurdistanê jî bibe duyemîn zimanê fermî (sedî 73.8), mafê perwerdeya bi zimanê dayikê wekî mafekî bingehîn ê mirovan tê destnîşankirin. Gelek malbat dixwazin zarokên wan hînî kurdî bibin, lê belê di vî warî de xebateke rêxistinî û girseyî, plan û bernameyeke birêkûpêk nîn e. Li aliyê din hinek malbat jî bi hinceta ku kurdî bi kêrî tiştekî nayê, ji bo ku zarokên wan qaşo li dibistanê tengasiyê nekêşin zarokên xwe bi tirkî mezin dikin. Rêjeya kesên ku wiha difikirin di rapirsînan de pir kêm e, lê belê li gorî çavdêriya me hejmara kesên ku wiha difikirin û ji ber vê yekê zarokên xwe bi kurdî mezin nakin pir zêde ye û ji bo guhartina vê hişmendîyê xebateke taybet pêwîst e.

Ez hêvî dikim kes û saziyên ku di qadê de têdikoşin bala xwe van xebatên zimannasiya civakî, li gorî wan daneyan plan û bernameyên parastin û pêşvebirina zimanê kurdî amade bikin û dest bi xebateke birêkûpêk û dûvedirêj bikin.