MESAM, kurtasî‏ ‏“Komeleya piştgiri ya berhemên muzîkê û hunermendan” e; Yanî‏ saziya berhemên hunermendan diparêze, mafê‏ ‏telîfê berhev dike û her problemên mafê telîfê çareser dike,‏ ‏bi kurtî mafên muzîkjenan diparêze û girêdayî‏ ‏Wezareta Çandê ye. Mesken hewldana MESAMê ji bo fêhmkirina pirsgirêkên hunermendên kurd karekî ‏rast bû. Ji ber vê yekê vexwendnameya ku min wek axaftvan‏ ‏wergirtibû bi kêfxweşî qebûl kir.‏

Rewşa hunermendên muzîka kurdî ji xwe diyar e.‏ ‏Hûn jî dizanin gelek stranên kurdî hatine dizîn, gelek ji wan jî bêxwedî mane û gelek ji wan jî wek muzîka nenas hatine kategorîze kirin. Ji ber vê sedemê mafên wan stranan mixabin nayê standin. Her wiha hejmara kanalên radyo û televizyonê yên ku‏ stranên kurdî lêdixin bi tiliyên destekî mirov dikare‏ ‏bê hejmartin. Di vê rewşê de, eşkere ye ku em di‏ ‏nav MESAMê de komek dezavantaj in. Bi rastî konut pirsgirêk‏ ‏bi hêsanî çareser nebe jî, lê di despêkê de konut komxebat‏ ‏gavek girîng bû. Lê piştî qebûlkirina dawetnameyê,‏ ‏her ku roj nêzîk bû, armanca‏ ‏komxebatê ji armanca xwe dûr ket.‏

Paşê min afîşa wan li ser rûpela fermî ya MESAMê dît navê komxebatê hatiye guhertin‏ ‏“Komxebata Muzîka‏ ‏Kurdî” veguheriye “Pirsgirêkên Mafên Xweseriya‏ ‏Zimanên Muzîkê yên ji bilî Tirkî”.

Piştî mehek din careke din ji MESAMê‏ ‏telefonê min kirin û gotin konut nav hin sedeman nehatiye‏ ‏pejirandin. Helbet wan dizanibû ku ezê‏ ‏bertek nîşanî vê yekê bidim, lê dîsa jî diyar kirin ku‏ ‏dixwazin min vexwînin. Dema rewş di vî warî de‏ ‏guherî, helbet biryara min guherî û min vexwendname‏ ‏qebûl nekir.

‏Di vê rewşê de tiştek çizgi bîra min, ez ji we re behsa 12‏ ‏sal berê bikim. Sala 2011ê ez û hêja‏ ‏Mehmet Atli li kampusa zanîngeha Sêrtê‏ ‏me konserek bi hevre da, ez ji we re bibêjim rektorê zanîngeha Sêrtê çi anî serê me. Min heman mesken rewşa MESAMê jiya. Ji‏ ‏bo hevalên ku çalakî li dar xistibûn, hate‏ ‏destnîşankirin ku “divê konser ne deriye bi kurdî, bi zimanên din‏ ‏jî, stranên erebî jî hebe”.‏

‏Dema ku min li ser dikê stran digotin, midûrê‏ ‏ewlehiyê yê rektoriyê tim dihate kêleka sahneyê û‏ ‏ev rewş dianî bîra me. Her çendî di repertuara me de naverokeke‏ ‏siyasî tunebûn jî, rêveberiya zanîngehê gelekî‏ ‏aciz kiribûn. Dema me guh neda rektor, vê‏ ‏carê peyama “Bila çend stranên bi tirkî bistirên” çizgi. Di tevahiya‏ ‏konserê de bi hişyariyên “Bi zimanên din jî‏ ‏bistrin” em hatin tacîzkirin. Herî dawî li ser sehneya‏ ‏Mehmet Atli ji aliyê rektor pêşniyarek sınır kirin û gotin “yek ji‏ ‏ewlekariya min ereb e, dengekî wî xweş e, bila derkeve‏ ‏û stranekê bistirê.” Mixabin me di bin vê zextê de konser qedand.‏ Em hunermendên kurd ne dijî zimana ne. Helbet me dikarî stranên tirkî jî bistrin, lê konut nayê qebul kirin.

‏Ji ber vê yekê ya ku ez dixwazim bibêjim ev‏ ‏e; Konser û komxebatên Erebî û Tirkî deri lidarxistin,‏ ‏kes ji vê yekê aciz nabe. Lê şayet mijar bi tenê‏ ‏kurdî be, an bêtehamulî heye, tirs an‏ ‏jî fikar. Mîna zanîngehê, saziya fermî ya‏ ‏muzîkjenan jî mixabin konut rewş anî serê me. Serokê MESAMê daxuyaniyek li ser rupela youtubê ya MESAMê da û behsa vê mijarê jî kir, eşkereye ku ji aliyê hin kesan û aliyê hin hunermendên nijadperest ve hatiye rexne kirin. Ji xwe ew jî daxuyaniya xwe de dibêje “Navê vê muzîkê, muzîka kurdî ye, em çi lê nav bikin!”

Mixabin nêzîkatiya wan a li hember rêxistin‏ ‏û bûyerên “Kurd” piştî 100 salan jî‏ ‏naguhere. Beşa “zimanê ji bilî tirkî” em‏ ‏hewce tabanının.

‏Encama komxebata MESAMê sınır taloq kirin.‏ ‏Lê ez hêvî dikim ku ew fêm bikin ku pirsgirêka sereke‏ ‏ya hunermendên kurd ‘zimanê’ wan e. Axaftina li‏ ‏ser mijarên mafê telîfê bi kesên ku zimanê me wek‏ ‏pirsgirêk tabanının, tê wateya ku ji nîvê mijarê dest‏ ‏pê bike. Lê belê divê “ji destpêkê” ve mijar‏ ‏were girtin: Kurdî heye, muzîka kurdî heye.‏

Dawiyê de ez dibêjim sedema pirsgirêka Muzîka Kurdî hûnin! hûn hê nikarin navê pirsgirêkê danîn holê, hûnê çawa bikarin çareser bikin…

ŞEVATA TAVÊ

Xaleke din a girîng jî şewata tavê ye. Ji ber tava zêde çermê laşê mere dikare biêşe û bişewite. Di çerm de sorbûn, şewat, êş, xur, peq dikare çêbibe. Asta şewatê girîng e. Carinan asta şewata tavê zêde tabana û di çerm de peq jî çêdibin ku konut rewşek hê cidî ye.

ŞEWATA TAVÊ ÇAWA DERBAS TABANA?

Di şewata tavê de heta 48 saetan di çerm de êş, hesta germahiyê û şewitîn berdewam dike. Merhemên nêmdarkirinê dikare bên bikar anîn. Rojê 3ê deva û du rojan konut merhem wê mirov rehet bike.

Merhemên tîr ne baş in û divê neyên bikar anîn. Ji ber ku dikare temasa hewayê ji laş qut bike û xwêdanê asteng bike.

Bi pembo an jî paçekî bi ava cemidî şilkirî ciyên bûne teğin dikare bên paqijkirin. Bi ava hênik mirov dikare serê xwe bişo.

Divê pir av bê vexwarin ku rê li ber nexweşiyan bên girtin. Piştî şewatê laşê mirov pir avê wenda dike û hewcedarî bi vexwarina avê zêde tabana.

Heta hefteyekê qalikê çerm wê rabin û mirov dikare merhem-kremên nêmdarkirinê bikar bîne. Merhemên wekî vazelînê tîr ku qulikên çerm dixetimîne bikar nînin.

Yek ji wan şaşiyên di şewata tavê de tê kirin jî konut in; mirov macûna diranan, ava bacanên sor, mast, merhemên tîr li ciyê birînên şewatê didin. Tu sûd û fêdeya van tiştan tune ye. Berovajî wê xwêdanê zehmet dikin û paqijkirina wan zehmet e. Û konut tişt dikarin bibin sedema girtina mîkrob û enfeksiyonan jî. Ji kerema xwe re baldar bin û di vê mijarê de derdora xwe jî hişyar bikin.

Şaşiyek din jî ew e ku merhemên tavê û yên ji bo reşbûnê tê tevlihevkirin û li laş tê dayîn. Konut şaş e, hewce ye kremên tavê bi deriye bên bikaranîn.

Kesên asta şewata wan a tavê zêde be û peq li canê wan hebe hewce ye herin nexweşxanê.

PÊŞNIYAR JI BO PARASTINA TAVÊ

Jixwe bi giştî peyva me ya derbasdar mesken e ku tedaviya herî serketî nexweş neketin e an go xwe parastina ji nexweşiyê ye. Ji bo em xwe ji bandorên nebaş ên tavê biparêzin, ji bo tav li me nexe û em ji ber tavê neşewitin hewce ye em pir baldar bin.

Dema tav herî no ye saet 10-16 ye. Wî wextî heta ji mirov tê divê dernekeve derve. Ku mirov ji neçarî derket derve jî bêtir li bin siyan bimeşe û bisekine çêtir e. Bikaranîna şewqe, berçavkên tavê, sîwan-şemsiye û krema tavê jî alîkariyê dike. Bi taybetî zarokên biçûk, kesên yextiyar û kezên nexweşiyên wan ên giran û kronîk hene divê pir baldar bin.

Cilên rengên wan vekirî, fireh û rehet, cilên tenik û ne qalin li xwe bikin.

Zêde avê vexwin û deva bi ava hênik serê xwe bişon.

Kesên dikevin behrê jî divê dema pir no ye (saet 10-16), zêde nekevin behrê û xwe nedin ber tavê.

Li ciyên ku tav zêde dikeve hundir hewce ye bi perdeyên rengên wan girtî tav bê astengkirin. Hundir jî baş bê hewadar kirin.

Kurd, di warên ziman û çanda kurdî de, hem bi awayekî saziyî hem jî kesaneyî, sekneke berxwedanê û hewleke bipêşxistinê didin der. Mesken derav, hem ji hêla xuyanga derveyî ve hem ji ya hundirî ve li dar e. Ji bo ku hêmanên nimîner yên netewebûna kurdan bi awayekî hundirî û naverokî neguherin, yanî ji bo ku kiras, kakil û kana heyî bê parastin, endamên vî zimanî, ji hêla hişî ve, ketine nav hewldan û berxwedanê da ku karibin pêşî li derbên tunekirinê yên pirhêlî bigirin. Ew derb; derbên serdestê mêtinger yên asîmîleker in û misêwa li ziman û çanda kurdî didin.

Herçî hewldan û berxwedan e, hişê çandî û zimanî yên kurdan bi du rengan in:

1) hişê kevneşopparêz

2) hişê modern(î)parêz.

Digel vê, têkoşîneke sergirtî û binavnekirî heye di navbera her du hişên kurdî de. Helbet mesken têkoşîn, têkoşîneke heq e û qet rê nade tirs û bertirsiya (talûkeya) qelsketinê. Berevajiya wê, mesken têkoşîn, di hundirê xwe de û her wisa di bingeha xwe de, her du aliyan xurttir dike.

Ger em bipirsin û bêjin, gelo ew her du reng hiş, ji ber çi û li ser kîjan naverokê têdikoşin, em ê ji bo bersivê, bi kurtayî be jî, hewla pênasekirinê bidin da ku sedem û naverok bi xwe, xwe bidin der.

Hişê kevneşopparêz; li ser zimanê devkî dimîne û xwe nade ber veguherandin, nûkirin û berfirehkirina zanîna ku bi hezaran salan in, bi rêya çalakiyên çandî û bi rêya zimanê devkî ketiye ser hev û bi navê ‘folklor-zargotin’ bûye yek ji hêmana sereke ya netewebûna kurdan. Her wiha, hişê kevneşopparêz, hevpêwendiyeke ”hestyarî û li ser dil” bi agahî û zanîna çanda devkî re datîne (1) û kurdbûna xwe pê re dike yek. Digel vê ”xwepêreyekkirin”ê, dixwaze bi avaniya xwe ya ”xwevegirtî û hişkebawer” (2) û bi rêya nivîsê, têkiliyekê saz bike bi moderniya çandî û zimanî re. Lê belê, hişê kevneşopparêz, çendî hewl bide jî, nikare pêwendiyeke durist û xweşikî bi nivîsê re dayne. Ji ber ku di ‘hevpêwendiya li ser hestyariyê’ hatî danîn de, hevkêşa civakê û danûstendina di navbera mirovan de heyî, tu carî xera nabe. Sedem jî konut e; beşek ji agahî û zanîna devkî, ji teğe (hafizeyê) diçe (an jî tê jibîrkirin) û bandora ziman û zanînê jî bi vê ”jibîrçûn”ê ji hêza xwe dikeve; û agahî û zanîna borîrojê, deriye di ”kêliya têdeyî” de û her tim ”wekî xwe” dimîne. Mesken ”wekîxweman” dike ku zanîn cilde li ba kesan bimîne û; ”tiştê tê zanîn û kesê dizane ji hev ne cuda bin” (Ji ber hindê ye, em tim dibêjin; ”pîrika min (di)got, kalikê min (di)got” û hwd.)

Hişê modern(î)parêz; digel ku gelek caran bi helwesteke pragmatîst pişta xwe dide kevneşopê û jê dixwe jî, tu carî pê ve namîne û li ser ”aqil û mentîqê” hevpêwendî bi agahî û zanîna borîrojê re datîne, pê çalakiya îrorojê diyar dike û bi wê çalakiyê jî pîlana siberojê amade dike. Loma jî, hevkêşa di nav civakê û ya di navbera kesan de heyî, her tim li ber jihevketinê ye û berê vê jihevketinê jî her tim ber bi guherîn û veavabûnê ve ye. Guherîna dikeve behsê, dîsa bi piştevaniya çanda devkî pêk tê ku zimanê modern(î)parêz, bi gelemperî, li ser ”têgih(dar)î”yê ava ye û têgih; bi agahiya çandî (ya di nava zimên de heyî) tê avakirin, bi zanînê tê bikakilkirin, bi hişê modern(î)parêz tê likarxistin; û bi bikaranînê jî, deqbend (kontekst) û çarçove li xwe zêde û fireh dike.

Bi taybetî di warê zimanê nivîskî û di biwara wêjeya çağdaş de, hişê modern(î)parêz; pêbendiyên herêmî û cudatiyên devokî, di biwareke hêmayî de tîne cem hev; wan li hev dibanîne û di çarçoveya vê lihevbanandinê de wan ji qalibê wan dixîne û digel kakil û naverokên wan yên çandî, naverokên dîtir û yên nû tev li wan dike. Loma jî, wêjeya çağdaş û zimanê wê, yê ku xwe ji rengê borîrojê aza(d) kiriye, dikare bi roleke girîng û mezin rabe di hilberandin û afirandina zanavên (identity) çandî û neteweyî de.

Der heqê vê hilberandin û afirandina zanavên çandî û neteweyî de, em dikarin neteweya yewnan û ya cihûyan wekî mînak nîşan bidin. Di qonaxên xweavakirinê ya wan neteweyan de, ”têkoşînek çêbûye di navbera kevneşopparêz û modern(î)parêzan de; [û wekî dongiya vê têkoşînê], di cihûyan de kevneşopparêz di yewnanan de jî modern(î)parêz bi ser ketine.”(3)

Helbet heman têkoşîn, di nava kurdên li bakur û di navbera kevneşopparêzan û modern(î)parêzan de jî heye û konut yek, bi taybetî, di qada medayaya civakî û di biwara berhemên wêjeyî de bi awayekî aşkere dide der. Tevî ku bi gelek awayan mînakên wê hene jî, em dikarin mînaka li ser wate û deqbendên peyvan wekî mînak bêjin;

a ) Gava kesekî li ser hişê kevneşopparêz, li ser wateya peyvekê dîtina xwe dibêje, her û her, li ser hînbûna xwe ya ”dayînî”(4), hişkebaweriyekê dide der û zû bi zû nikare wateyên pêreyî û mecazî yên ji herêmên dîtir qebûl (û wekî rastiyên dîtir) qebûl bike. Sedema vê yekê jî awayê pêbendiya wî kesî ya bi zimên re ye ku li ser hestyariyê li dar e.

b ) Gava kesekî li ser hişê modern(î)parêz, bi taybetî di nivîsê de, leqayî wateyên dîtir yên peyvan tê, tavilê dikeve nav meraqa xwe ya hînbûnê; pêşî di hişê xwe de wateyên ku leqayî wan bûye, ji hev dike û paşê jî wê peyvê, di hiş û bîra xwe de, wekî peyveke pirwate, pirdeqbend û pirmecaz qeyd dike û hem nivîsa ku wê peyvê jê hîn bûye hem jî hiş û bîra xwe, dike kana wê peyvê.

Di qonaxên avabûna neteweyan de, gelek caran, têkoşînên bi vî rengî çêbûne. Dongiya têkoşînên bi vî rengî, her tim, bi dongiya têkoşîna neteweyî ve daye der. Ji ber hindê, wê li ba kurdan jî, têkoşîna di navbera kevneşopparêz û modern(î)parêzan de heyî, wê bi dongiya têkoşîna neteweyî ve bide der…

Binêr:

(1)Havelock Eric A. (Raguhêzer; Ong J. Walter (2003) Kelamlı ve Yazılı Kültür, Stenbol: Metis Yayınları, (çev. Sema Postacıoğlu Banon), 62)
(2)xwevegirtî-hişkebawer: a) kesê xwe ji bandora derve re girtiye, b) kesê di raman û baweriya xwe de hişk (û mihafizekar) e
(3)Jusdanis Greogry (1998), Gecikmiş Çağdaşlık ve Estetik Kültür, Stenbol: Metis Yayınları, (çev. Tuncay Birkan), 64
(4)dayînî: a) tiştê ku bi awayekî zikmakî ji kesekî hatî hînkirin (girtin), b) tiştê ku ji dayikê hatî hînkirin (girtin)

Xebatên zimannasiya civakî (social linguistcs) ji bo nasîna rewşa zimanekî pir girîng in. Di xebatên zimannasiya civakî de jî xebatên herî karîger û berbelav xebatên rapirsînê (anketê) ne. Heta salên 2000î li Tirkiyê û Bakur der barê kurdî de rapirsînê nehatine kirin, ên ku hatine kirin jî negihaştine ber destên me.

Di warê dîrok û rewşa zimanê kurdî de berhema herî navdar xebata Buyruk Hesenpûr a bi navê “Nationalism and language in Kurdistan, 1918-1985 (Netewegirî û Ziman li Kurdistanê, 1918-1985”e. Wergera wê ya bi tirkî bi navê “Kürdistan’da milliyetçilik ve lisan (1918-1985)” ji nav weşanên Avestayê derket û di warê hişmendiya kurdî de bû berhemeke sereke. Helbet mamoste Buyruk Hesenpûr der barê ziman û nasnameya kurdî de gelek gotar nivîsandin.

Li Tirkiyê ji ber pest û pêkutiyan tu carî nekarî bi têkoşîneke girseyî xebata parastin û pêşvebirina zimanê xwe bike, loma jî mijara xebatên zimannasiya civakî jî neket rojeva wan. Têkoşerên doza kurdî digel mijarên din di qada zimên de jî hinek xebat kirin û berhem dan, lê ew xebat zêdetir berhemên rêziman, ferheng û hinek berhemên fêrkirina zimanê kurdî bûn; li medreseyên Kurdistanê ji Elî Teremaxî heta Ehmedê Xanî û Mele Mehmûdê Bayezîdî, piştre jî ji Civata Telebeyan Hêvî (Hînker), heta kovarên mîna Hawar, Ronahî, ji Xelîl Xeyalî heta Celadet Bedirxan, paşê jî kesên mîna Kemal Badıllı, Dr. Şivan, Mûsa Anter, Feqî Huseyn Sagniç û hwd. hinek berhemên rêziman, ferheng û hînkirina zimanê kurdî pêşkêşî gelê kurd kirin.

Di vê gotarê em dixwazin qala çend xebatên rapirsînê yên der barê zimanê kurdî de bikin û li ser hîmê daneyên wan rapirsînan der barê rewşa kurdî de çend tiştan bibêjin. Daneyên van rapirsînan ne deriye ji bo nasîna û têgihaştina rewşa kurdî, her wiha ji bo guhartina vê rewşê jî girîng in. Heke em dixwazin der barê zimanê xwe de hin kar û baran bidin ber xwe anku em dixwazin li dijî bernameya zimankujiyê, bernameyek parastin û pêşvebirina zimanên kurdî darêjin, hingî divê em bala xwe bidin van daneyan. Heta divê em qîma xwe bi wan jî neynin, rapirsînên berfirehtir û kûrtir bidin kirin, komên pispor li ser encamên rapirsînan xebatan bikin û siyaset û bernameya me zimanî li ser wê bingehê teşe bigire.

Ev xebatên rapirsînê yên ku em ê qala wan bikin ji hêla Rawest Lêkolîn û Navenda Lêkolînên Qadê yên Civakî û Siyasî hatine kirin. Dema ku mirov bi awayekî giştî bala xwe dide daneyên van rapirsînan, rêjeyeke zêde hê jî li malê bi kurdî (kurmancî/ kirmanckî) xeber dide (sedî 68.4 her tim), lê belê li derve ew rêje (sedî 44.6) kêm tabana. Helbet rêjeyeke berbiçav jî êdî bi temamî dev ji kurdî berdaye, bi tirkî dijî.

Li gorî rapirsîna Rawestê (Projeya Nexşeya Zimanî/ 1Nîsan 2022) li Amedê mirov bi dê û bavê xwe re bi rêjeya sedî 32 tim kurdî, lê bi zarokan re bi rêjeya sedî 25.2 tim bi tirkî xeber didin. Heman rewş li Rihayê xerabtir e, li Rihayê ji sedî 4.6ê malbatan bi zarokên xwe re bi cilde bi kurdî xeber didin. Li Mêrdînê rewş hinekî din baştir e, ji sedî 15ê malbatan bi zarokên xwe re bi kurdî xeber didin. Helbet kesên ku bi kurdî re eleqedar in û çavdêriya rewşa kurdî ya civakî dikin, li hemberî van encaman şaşwaz nabin. Lê tiştê balkêş, tevî ku kurdî ne zimanê perwerdeyê jî, li gorî rapirsînan rêjeyeke zêde bi xwendin (sedî 30) û nivîsandina (sedî 25) kurdî dizane, divê ew zanîn bi pirsên ezmûnî werin peyitandin, ji ber ku li gorî vê rêjeyê divê bi hezaran (deh hezaran) pirtûkên kurdî werin xwendin, lê her wekî Ehmedê Xanî gotî, hê jî bazar kesad e, ji qumaşî re nîn e xerîdar.

Ev xebat heke ji bo kesên ku di qadê de ji bo parastin û pêşvebirina kurdî xebatê dikin bibin palpişt û rênîşandêr dê xizmeta doza zimanê kurdî bikin. Mesken rapirsîn jî nîşan didin ku gelê kurd dixwaze zimanê kurdî bibe zimanê perwerdeyê (sedî 99) û li Kurdistanê jî bibe duyemîn zimanê fermî (sedî 73.8), mafê perwerdeya bi zimanê dayikê wekî mafekî bingehîn ê mirovan tê destnîşankirin. Gelek malbat dixwazin zarokên wan hînî kurdî bibin, lê belê di vî warî de xebateke rêxistinî û girseyî, plan û bernameyeke birêkûpêk nîn e. Li aliyê din hinek malbat jî bi hinceta ku kurdî bi kêrî tiştekî nayê, ji bo ku zarokên wan qaşo li dibistanê tengasiyê nekêşin zarokên xwe bi tirkî mezin dikin. Rêjeya kesên ku wiha difikirin di rapirsînan de pir kêm e, lê belê li gorî çavdêriya me hejmara kesên ku wiha difikirin û ji ber vê yekê zarokên xwe bi kurdî mezin nakin pir zêde ye û ji bo guhartina vê hişmendîyê xebateke taybet pêwîst e.

Ez hêvî dikim kes û saziyên ku di qadê de têdikoşin bala xwe van xebatên zimannasiya civakî, li gorî wan daneyan plan û bernameyên parastin û pêşvebirina zimanê kurdî amade bikin û dest bi xebateke birêkûpêk û dûvedirêj bikin.